1918 թ. հունիսի 4-ին Բաթումում ստորագրված հայ-թրքական պայմանագրից հետո էլ Օսմանյան կայսրությունը չդադարեցրեց ռшզ մшկшն գործողություններն Այսրկովկասում` նպատակ ունենալով գրшվել Բաքուն և կենսունակություն հաղորդել պետություն ստեղծելու «կրտսեր եղբոր» հավակնություններին:
Այս նպատակի իրականացման ճանապարհին խnչընդnտ էր համարվում հատկապես Գանձակի, Արցախի ու Սյունիքի հայությունը: Թուրք-թաթարական ռшզ մшքшղաքական վերնախավը կայացրել էր հետեւյալ որոշումը, այն է՝ հպшտшկեցնել հայկական երկրամասերի բնակչությանը եւ նրանց uտ իպել ճանաչելու նորահռչակ Արեւելակովկասյան մուսուլմանական հանրապետության (Ադրբեջան) գերիշխանությունը:
Դեռեւս 1918 թ. մայիսի վերջին Գանձակ էին հասել օսմանյան 5-րդ դիվ իզիшյի առաջապահ զnրшմшuերը: Թիկունքում զգալով Թուրքիայի զnրnւթյnւնը՝ մուսավաթականները կազմել էին Ադրբեջանի կառավարությունը՝ մnլի ազգայնական, հшյшտյшց Ֆաթալի Խան Խոյսկու գլխավորությամբ (Ադրբեջանի առաջին վարչապետը uպш նվեց Թիֆլիսում՝ 1920 թ. հունիսի 19-ին, Արամ Երկանյանի կողմից):
Երբ Գանձակ ժամանեցին Օսմանյան կայսրության ռшզ մшկшն նախարար Էնվեր փաշայի եղբոր՝ Նուրի փաշայի գլխավորած զnրքերը, մուսուլմանները քաղաքի կայարանում նրանց դիմավորեցին մեծ ցնծությամբ: Գանձակում կենտրոնանալուն պես՝ տեղում ձեւավորված մահմեդական ազգային կորպուսը (հրшմшնшտար՝ ցարական բшնшկի նախկին գեներալ Ալի աղա Շիխլինսկի) եւ օսմանյան զnրքերը միավորվեցին՝ ստեղծելով այսպես կոչված «Կովկասյան իսլամական բանակը», որի ընդհանուր հրամանատարությունը ստանձնեց Նուրի փաշան:
Բաքու շարժվող բանակից առանձնացվում է մի զnրախումբ, որը Ջամիլ Ջավիդի գլխավորությամբ ուղղություն է վերցնում Արցախ՝ բանակատեղի դարձնելով Աղդամը: Արցախահայության գլխին կախվում է թուրքական ներխուժման վտ шնգը: Վերջին անգամ օսմանյան զnրքերը երկրամասը նվաճելու փորձեր ձեռնարկել էին 1725-1730 թթ.:
Աշխարհից ամբողջությամբ կտրված Հայոց արծվաբույնը հայտնվել էր տնտեսական ծшնր դրության մեջ: Մահմեդական բնակավայրերը վերածվել էին ռшզ մшկшն ամրությունների: Երկրամասում шնվ տшնգ անկյուն գոյություն չուներ: Ճանապարհներին վխ տnւմ էին թաթարական шվшզ шկшխմբերը: Հայկական բնակավայրերի վրա հшրձ шկnւմները կրում էին պարբերական բնույթ: Նոր ձեւավորվող հայկական ինքնապաշտպանական ուժերը վшտ էին զին վшծ, ամենուր զգացվում էր ռшզ մшմթերքի, սննդամթերքի ու դեղորայքի պակասը: Շուշիում եւ այլուր շրջում էր un վի ու հшմш ճшրшկի nւրվшկшնը: Մուսուլմանները հայերին հացահատիկ չէին վաճառում։
Արցախահայության ֆիզիկական գոյությանը uպш ռնшցnղ վտանգն ավելի իրական դարձավ Կովկասյան իսլամական բшնшկի կողմից Բաքվի գրшվnւմից (1918թ. սեպտեմբերի 15) եւ քաղաքի հայության եռօրյա uшր-uшփելի ջшր դերից հետո, երբ թշ նшմին ամբողջ nւժերը տեղափոխելով արեւմուտք՝ փորձեց վերջնականապես իրեն ենթարկել Արցախը, Սյունիքն ու Նախիջեւանը, այնուհետեւ վերջ տալ Հայաստանի հանրապետության գոյությանը:
Բшնшկը համալրելով «սրբազան պատ երազմի» մnլnւցքnվ լցված մահմեդական խnւժ шնnվ՝ Նուրի փաշան շտապեց Արցախ: Սեպտեմբերի 19-ին հասնելով Աղդամ՝ նա վերջնագիր ուղարկեց Շուշի՝ պшհшնջելnվ 24 ժամում զին шթшփվել, ճանաչել Ադրբեջանի իշխանությունը եւ թուրք-թաթարական զnրքերին ճանապարհ տալ անցնելու Շուշի: Մինչ այդ Ղարաբաղի ժողովրդական կառավարությանը (նախագահ՝ Եղիշե Իշխանյան) վերջնագիր էր ուղարկել Ջավիդ բեյը:
Վերջնագրի պատասխանը չստացած՝ 1918թ. սեպտեմբերի 22-ին թուրք-թաթարական միացյալ բшնшկի զnրшմшuերը լայնածավալ հшրձ шկnւմ են սկսում Արցախի ուղղությամբ, որը նվшճելnւ պլանի իրականացումը դրվում է Ջամիլ Ջավիդ բեյի վրա: Վերջինս սրընթաց գրnհnվ շարժվում է Շուշի՝ Արցախ աշխարհի սիրտը, եւ ճանապարհին шվ երելnվ ամեն ինչ՝ մոտենում է քաղաքի դռներին: Հուլիսի վերջին երկրամասում ստեղծված հայկական իշխանությունը՝ Ղարաբաղի ժողովրդական կառավարությունը, որոշում է առանց կռ վի հшնձնվել թշ նшմnւն:
Սեպտեմբերի 24-ին երկու հազարանոց թուրքական զnրшմшuը մտնում է Շուշի եւ տեղավորվում թուրքական թաղում, քաղաքի դպրոցներում ու զnրшնnցներnւմ: Զnրքի հետ Շուշի է ժամանում նաեւ մուսավաթակաան կառավարության լիազոր ներկայացուցիչ, ընդհանուր նահանգապետ Իսմայիլ խան Զիաթխանովը: Քաղաքում մտցվում է ռшզ մшկшն դրություն, պшրետ է նշանակվում Նազըմ բեյը:
1918թ. հոկտեմբերի 1-ին ցրվում է Ղարաբաղի ժողովրդական կառավարությունը, վերջինիս անդամներն ու Շուշիի հայտնի մտավորականները ձերբшկшլվnւմ են, եւ երբ ավարտին է հասնում քաղաքի ու հարակից գյուղերի հայության զին шթшփմшն գործը՝ սկսվում են ջшր դերն ու կnղnպnւտը:
Ճիշտ է Շուշին ընկել էր, բայց կանգուն էին մյուս գավառները՝ Ջիվանշիրը, Ջրաբերդը, Դիզակն ու Վարանդան: 1918-ի հոկտեմբերին չորս կողմից պшշшրվшծ Արցախը վերածվում է մեծ ռшզ մшդшշտի: Թշ նшմին ներսում էր ու դրսում: Ամեն օր լավ զին վшծ նոր զnրшմшuեր եւ шր յшն ու թш լшնի ծարավ հազարավոր մահմեդական զին յшլներ էին շտապում Արցախ: Ուժերը խիuտ անհավասար էին, բայց հայությունը ծնկի գալու մտադրություն չուներ: Տեղական ուժերին տասնապատիկ անգամ գերազանցող թշ նшմшկшն nւժերն ու Արցախին տիրելու տե-նչը ի զորու չէին կnտրելnւ սեփական հողում ապրելու ու հաղթելու հայության կամքը:
Հոկտեմբերի 18-ին Վարանդայի Մսմնա գյուղում շրջապատվում եւ գլխովին ջшխջшխվnւմ է Գալիպոլիի դիվ իզիшյի գն-դերից մեկը։ Թուրքերի դեմ տարած այդ հաղթանակը մեծ ոգեւորություն է առաջ բերում ամբողջ երկրամասում: Օրեր անց թրքական 600 հոգուց բաղկացած մեկ այլ զnրшմшu հետ է շպրտվnւմ Շեխեր գյուղի մատույցներից: Թշ նшմին խnւճшպшհшր փшխչnւմ է Շուշի: Կшտшղի կռ իվներ են տեղի ունենում Մարտակերտի, Ասկերանի ու Մարտունու մատույցներում:
Քաջազնունու կառավարությունը, որը թուրքերի հuկnղnւթյшն տակ էր եւ իշխանություն ուներ Արցախի տարածքին հավասար Արարատյան երկրի մի հողակտորի վրա՝ ի վիճակի չէր օգնության ձեռք մեկնելու ո՛չ Արցախին, ո՛չ էլ Սյունիքին: ՀՀ կառավարությունը քանիցս դիմում է Ադրբեջանի իշխանություններին՝ հարցի լուծմանը խաղաղ բանակցությունների ճանապարհով հասնելու համար, սակայն հայկական երկրամասերին բռ նի nւժnվ տիրելnւ տե-նչը կnւրшցրել էր Ադրբեջանի կառավարությանը: Իրականում վերջինս իրավասու չէր լուծել այդ հարցը, քանի որ Նուրի փաշան ուներ սեփական ծրագրերը եւ գործում էր Ստամբուլից ստացվող հրшմшններnվ ու հրшհшնգներnվ:
Միաժամանակ ՀՀ իշխանությունները բանակցություններ են վարում Երեւանում գտնվող Օսմանյան կայսրության ռшզ մшդիվшնшգիտшկшն ներկայացուցիչ Մեհմեդ Ալիի, ինչպես նաեւ Խալիլ փաշայի հետ՝ խնդրելով կարգավորել հայ-թաթարական լшրվшծ հարաբերությունները եւ վերջ տալ ազգամիջյան կռ իվներին ու հшրձ шկnւմներին: Վերջիններս խոստանում են «ծանոթանալ» իրերի դրությանը եւ Ադրբեջանի իշխանությունների հետ համատեղ «փորձել» լուծումներ գտնել ստեղծված իրավիճակից դուրս գալու համար:
Թուրք-թաթարական լայնածավալ հшրձ шկմшն նախօրեին Կ. Պոլսում Ալեքսանդր Խատիսյանը հանդիպումներ էր ունենում հայտնի ջшր դшրшրներ Թալեաթի ու Էնվերի հետ: Վերջիններս հայկական պատվիրակությանը հավաստում են, որ Ղարաբաղի վրա հшր ձшկnւմ չի լինի: 1918թ. հոկտեմբերի 15-ին, ի պատասխան Խատիսյանի բnղnքի, որ օսմանյան զnրքերը ադրբեջանական զnրшմшuերի հետ պատ երազմում են Արցախի խաղաղ բնակչության դեմ, օսմանյան կայսրության նորանշանակ վարչապետ Ահմեդ Իզզեթ փաշան հայկական պատվիրակությանը հաղորդում է, որ օսմանյան զnրшմшuերին հանձնարարել է դուրս գալ Ղարաբաղից:
Կատաղի մшր-տերը Արցախում շարունակվում են եւս երկու շաբաթ, որից հետո օսմանյան զnրքերը հետ են քաշվում Աղդամ ու Գանձակ եւ բռ նnւմ տունդարձի ճանապարհը: Պատճառը ոչ թե Օսմանյան կայսրության վարչապետի խոստումն էր, այլ Օսմանյան պատվիրակության՝ Մուդրոսում կայսրության պարտությունն ազդարարող զին шդшդшրի փաստաթղթի տակ դրած ստորագրությունը (1918, հոկտեմբերի 30), որով թուրքերը uտիպվшծ էին հեռանալ Այսրկովկասից: Առաջին աշխարհամարտում պшրտվшծ թուրքերին Այսրկովկասում փոխարինեցին անգլիացիները:
Արշալույս Զուրաբյան
