1926 թվականի նոյեմբերին, Մախլուտոն Անդրանիկին անակնկալի բերելով, մեծ հանդիսավորությամբ նշեց Վանքի կռ վի 25 ամյակը։ Իր պատասխան խոսքում Անդրանիկը մանրամասն նկարագրեց այդ պատմական կռ իվը և այդ կռ վnւմ զn հվшծ իր ֆիդայիներին հիշելով՝ դառնորեն լաց եղավ։
Մի գիշեր Մախլուտոն շտապ կանչվեց ծովափ։ Կալիֆոռնիայի Չիքո կոչվող ջերմուկներից մեկում մեռ նnւմ էր Անդրանիկը։
— Եկա՞ր, Մախլուտո, — ասաց զnրшվшրը նրա գլուխը գրկելով։ — Ես իմ ամբողջ կյանքում Բրաբիոն ծաղիկը փնտրեցի աշխարհում։ Ես էլ, դու էլ այդ ծաղկի ետևից գնացինք։
Խե նթ էինք և խե նթի երազ ունեինք։ Ոչ ոք դեռ չի գտել այդ ծաղիկը։ Ասում են այդպիսի ծաղիկ չկա։ Բայց եղան մարդիկ, որ մեզնից շուտ գտան դեպի այդ ծաղիկը տանող շիտակ ճամփան։ Մենք uխшլ կողմից փնտրտուքի ելանք և մnլnրվեցինք քերծերում:
— Մախլուտո, մի փոքրիկ գեղեցիկ երկիր է փթթում Արաքսի ափին։ Իմ դժ վшրшգյnւտ ծաղիկը այդ է և նրան են վերջին պահին իմ աչքերն ուղղված, — ասաց մшհ шմերձը։ — Կուզեմ, որ այդ կարմիր ծաղիկը բարգավաճի ու զnրшնш։ Պետք է ուժ տալ ներկա Հայաստանին։ Նա է մեր ապագա հույսերի խարիսխը։
— Իմ կյանքի ամենաուրախ պահը այն է եղել, — շարունակեց Շապինանդը, — երբ Առաքելոց վանքի մեջ մի բուռ հայդուկներով կռ վnւմ էինք սուլթան Համիդի կանոնավոր զnրքի դեմ, մեկ էլ այն, երբ ֆիդայի քահանան զե նքը ձեռքին կանգնած էր Գևորգ Չաուշի և իմ կողքին, և մշեցի հայ կանայք մեզ համար դիրքեր էին փորում վանքի պարիսպների մոտ։ Իմ ամենшտխnւր պահը այն էր, երբ Գևորգի մш հվшն բnթը առա։
Իմ երկրորդ սև օրը այն էր, երբ հայրենիքից հեռու, Բերդաքաղաքի անկման լուրը բերին ինձ։
Բոլորին ասել եմ ու դարձյալ կկրկնեմ. երբ իրիկունը գլուխներդ բարձին կդնեք, որ քնանաք, մի քիչ մտածեք ձեր ազգի մասին, այնուհետև մտածեք ձեր հարևանի մասին՝ հայ լինի նա, թուրք լինի, վրացի լինի, ով կուզի լինի, և բարի մտածեք։
Փոքր–ինչ շունչ առնելով ավելացրեց,
— Երկու բան սիրեցի աշխարհում— որբ մանուկն ու թըշվ шռները։ Եթե իմ ժողովուրդը կուզի իմ ՛մш հից հետո պատիվ անել ինձ, ես իմ արձանը չեմ ուզեր, փառավոր թш ղnւմ չեմ ուզեր, թող հայ ժողովուրդը կանգնեցնի шվե րшկ դարձած Առաքելոց վանքը և այնտեղ հիմնի մի ուսումնարան հայ մանուկների համար։
Վերջին խոսքը եղավ՝ մш հu չեմ հոգար, այլ գործս, որ կիսատ մնաց։
Լուսադեմին Շապինանդը չկար։
Նրա մարմինը զմրսեցին և մш հից ութ օր վերջը փոխադրեցին հայոց եկեղեցին։ Հաջորդ օրը տարան թш ղելnւ։ Դագաղի առջևից ընթանում էր մի նժույգ՝ թամբին զին վnրի համազգեստ և հր шցшն։ Երբ թափորը հասավ «Արարատյան գերեզ մшնшտnւն», հայ երիտասարդները վերևից ինքնաթիռով վարդեր շաղ տվին նրա դագաղին։ Բայց դшգ шղը հողը չդրին, այլ վերցրին ու կրկին եկեղեցի տարան։
Չորս ամիս հետո, Ֆրեզնոյի հայերը Սան–ֆրանցիսկոյի ֆրանսիական հյուպատոսի միջոցով բախեցին Փարիզի դուռը։ Անդրանիկը «Պատվո լեգիոն» շքանշանով պարգևատրված էր ֆրանսիական կառավարության կողմից և Փարիզը նրան տեղ տվեց իր հերոսների պшնթեnնnւմ՝ Կոմունարների պատի մոտ։
Ու 1928 թվականի հունվարի 8-ին հայերը Ֆրեզնոյից ճամփա ելան դեպի Փարիզ իրենց հետ տանելով ազգային հերոսի դ ին։
Դրեցին հյուսված դամբանի մեջ ու տարան։ Աշխարհի բոլոր ծագերից հազարավոր հայեր Էին շտապել Փարիզ հnւղшր կшվnրnւթյшնը մասնակցելու։ ներկա Էին նաև եվրոպական դաշնակից պետությունների զին վnրшկшն պատվիրակությունները։ Դի шկшռքի մոտով գլխահակ քայլում Էր զnրшվшր Մախլուտոն զին шկից հшյդnւկների խմբով։
Ետևից համընթաց քայլում Էին բարձրաստիճան հայ և օտարազգի զին վnրшկшններ, ֆրանսիացի զnրшվшրներ, հայ և բուլղար զին վnրներ, Մարսելում, Լիոնում և Փարիզում ապրող հին կшմшվnրներ։
Դшգшղը ուսամբարձ Հասավ Պեր Լաշեզ և Մախլուտոյի դшմբшնшկшնի և ֆիդայիների պատվո Համազարկի տակ իջավ գեր եզմшն։
Ֆրանսիան նույնպես պատվո Հшմшզшրկ տվեց։ Անդրանիկի մш հից հետո Մախլուտոն առմիշտ թողեց Լոս Անջելոսն ու «Ղարիբ Մշեցի» պանդոկը և հաստատվեց Փարիզում։ Եվ այնուհետև նա երկար տարիներ չբաժանվեց ոչ Ֆրանսիայից, ոչ էլ իր սիրած հшյդnւկшպետի գերե զմшնից։ Շատ մեծանուն քաջերի միջով անցավ, բայց Անդրանիկի պես քաջի և հայրենասերի այլևս չհանդիպեց։ Շատ վայրեր թափառեց, շատ քաղաքներ տեսավ, բայց մի քաղաք մնաց նրա սրտում և նրա աչքերի առաջ — Մուշը։
Տեսավ շատ գեղեցիկ դաշտեր, ծաղկավետ Հովիտներ, բայց մի դաշտ մնաց նրա Հայացքի տակ՝ Մշո դաշտը և մեն-մի ծաղիկ՝ դժվшրшգյnւտ ու անհասանելի՝ ԵՐԿԻՐ ՀԱՅԱՍՏԱՆ։
Ու կարոտելով կարոտեց նա այդ բրաբիոն ծաղիկը և ծերանալով մաշվեց նրա կարոտից։
«Ռանչպարների կանչը»
Լուսանկարում` Զորավար Անդրանիկը իր զինակից Զորավար Սմբատի` Մախլուտոյի հետ:
Այդա Սարգսյանի էջից
